Medicatie zonder voorschrift: praktische tips voor kleine kwaaltjes

Hoofdpijn, diarree, een flinke verkoudheid, brandend maagzuur … Allemaal kwaaltjes die meestal vanzelf overgaan en waarvoor niet altijd medicatie nodig is. Toch grijpen velen al te vlug naar medicatie om de in se banale klachten te bestrijden. Dat is niet altijd zo onschuldig als je denkt, ook niet wanneer het gaat om middelen die je vrij bij de apotheker kunt krijgen. Ook zulke medicijnen kunnen bijwerkingen hebben, verkeerd worden gebruikt of zelfs misbruikt.

Lees hoe dan ook altijd aandachtig de bijsluiter en houd je aan de voorgeschreven dosis.

Ga zeker ook eens doorheen dit dossier, waarin wij de meest voorkomende “kwaaltjes” toelichten en vertellen wat je zelf kunt doen om ze te bestrijden:

• Pijn en koorts
• Verstuiking, spierpijn
• Verstopte neus
• Hoest
• Keelpijn
• Brandend maagzuur en reflux 
• Misselijkheid
• Constipatie en aambeien
• Diarree
• Verzorging van wondjes
• Kwaaltjes van huid en haar 

Een pijnstiller kan helpen bij hoofdpijn, tandpijn, griep, koorts of bij pijn na een verstuiking van bijvoorbeeld de enkel. Geef de voorkeur aan een enkelvoudige pijnstiller: een pijnstiller met één werkzaam bestanddeel.

• Eerste keuze: paracetamol (bv. Dafalgan, Algostase Mono, Paracetamol Teva)
  Paracetamol is voor iedereen - volwassenen, kinderen, zwangere vrouwen, vrouwen die borstvoeding geven en bejaarden - de eerste keuze bij de behandeling van pijn en koorts. De risico's of bijwerkingen van paracetamol zijn immers beperkt.
  Volwassenen zouden nooit meer dan 4 gram per dag mogen nemen, anders lopen ze kans op leverschade. Bij kinderen hangt de maximumdosis af van het lichaamsgewicht: maximaal zo'n 15 milligram per kilogram lichaamsgewicht, vier keer per dag. Bij mensen met ernstige leverschade of slechte werking van de nieren of chronisch alcoholgebruiker moet de dosis worden verminderd of moet er meer tijd worden gelaten tussen twee innames (bv max. 2 g per dag of 500 mg om de zes uur).
  
  
• Tweede keuze: ibuprofen (bv. Nurofen, Ibuprofen Sandoz, Ibuprofen AB) of naproxen (bv. Naproxen AB, Apranax).
  Ibuprofen of naproxen aan lage dosis is een ontstekingsremmer, die wordt aangeraden bij pijnklachten wanneer paracetamol onvoldoende resultaat geeft. Je neemt dit middel het best gedurende een zo kort mogelijke periode aan de laagst mogelijke dosis.
  Bijwerkingen kunnen gaan van maag- en darmklachten tot letsels aan het maag- en darmslijmvlies met bv. maagbloedingen.
  Voor kinderen is ibuprofen (bv. Nurofen-siroop) tweede keuze na paracetamol. Voor ouderen en mensen met een verminderde nierfunctie is er kans op ernstige nierproblemen. Aan hoge dosis (2400 mg/dag) geeft ibuprofen frequenter problemen met hart- en bloedvaten en wordt het gebruik ervan afgeraden voor mensen die al problemen hebben op dit gebied.
  
  
• Derde keuze: acetylsalicylzuur (bv. Aspirine)
  Acetylsalicylzuur in een lage dosis (75 mg - 100 mg) is geschikt bij de preventie van hart- en vaatziekten.
  Acetylsalicylzuur in een hogere dosis (300 mg- 500mg) kan matige tot hevige acute pijn verlichten, maar kan meer bijwerkingen veroorzaken dan paracetamol. Beperk het gebruikt tot maximaal 4 gram per dag.
  Kinderen en adolescenten kunnen beter helemaal geen acetylsalicylzuur gebruiken. Als zij een virale infectie (bv. griep of waterpokken) hebben, dan zou dit middel het syndroom van Reye kunnen veroorzaken. Dit is een uiterst zeldzame, maar zeer gevaarlijke aandoening die vooral voorkomt bij kinderen tussen 5 en 14 jaar.
  
  
• Vierde keuze samengestelde pijnstiller: paracetamol of acetylsalicylzuur + coffeïne (bv. Algostase, Witte Kruis).
  Een samengestelde pijnstiller bevat twee of meer werkzame bestanddelen. In dit geval gaat het om associaties van een pijnstillende stof met coffeïne.
  Het toevoegen van coffeïne zou een beperkt bijkomend pijnstillend effect geven aan paracetamol of acetylsalicylzuur.
  Coffeïne kan bijwerkingen veroorzaken, van maag- en darmklachten, over slapeloosheid tot zelfs verslaving en ontwenningsverschijnselen als je er te veel van neemt (en dan plots stopt).

Bij een kind met hoofdpijn vraag je het best eerst het advies van een arts of apotheker, alvorens een pijnstiller toe te dienen.

Bij een lichte verstuiking raden we aan de activiteit onmiddellijk stop te zetten. Koel het letsel daarna onmiddellijk af met ijsblokjes gewikkeld in een handdoek, een koude handdoek of een “cold pack” gedurende 20 tot 30 minuten. Dit remt de inwendige bloeduitstorting en dus ook de zwelling.
Om de schade te beperken en de pijn te verlichten, kan het letsel met een elastisch verband worden geïmmobiliseerd. Het verband gaat ook de zwelling tegen. Nog om de zwelling tegen te gaan, leg je het gekwetste ledemaat het best omhoog.
Bij ernstige verstuikingen raden we aan om een arts te raadplegen.

Voor een acute pijn kunnen crèmes of gels met een ontstekingsremmende werking op basis van ibuprofen (bv. Ibuprofen EG) de ontsteking en de pijn helpen verminderen. 
Wie dat wenst kan eventueel een pijnstiller (bv. paracetamol) of een ontstekingsremmer (bv. ibuprofen) innemen om het leed te verzachten. 

Opwarmende zalven of sprays (bv. Algipan, Reflexspray) zetten de bloedvaten in de huid uit waardoor de huid rood en warm wordt. Voor acute aandoeningen zijn er geen argumenten om deze opwarmende preparaten te gebruiken.
Er is een risico op bijwerkingen zoals brandwonden en allergische reacties. Bovendien verhoogt de combinatie van vele verschillende werkzame bestanddelen dat risico alleen maar.

Bij een verstopte neus is het een goed idee om de neus eerst te spoelen met een “fysiologische” zoutoplossing, zeker bij jonge kinderen. Zo’n zoutoplossing is verkrijgbaar in handige unidoses.

Neussprays op basis van oxymetazoline (bv. Nesivine) of xylometazoline (bv. Rhinivex, Otrivine) kunnen eveneens helpen om de neus vrij te maken bij een verstopte neus. Gebruik deze echter zo kort en zo weinig mogelijk: bij voorkeur niet langer dan vijf dagen en enkel wanneer het echt nodig is.
Bij langdurig gebruik worden ze ervan verdacht zelf een verstopte neus te kunnen veroorzaken. 

Over de doeltreffendheid van orale tabletten (bv. Sinutab) die aangeraden worden bij verstopte neus en sinusitis bestaat geen eensgezindheid. Wij raden ze dan ook niet aan. 
Deze tabletten mogen trouwens niet worden ingenomen door mensen met hartritmestoornissen, hartziekten, ernstige hoge bloeddruk en mensen die reeds een beroerte hebben gehad.

Geneesmiddelen tegen de hoest, al dan niet op voorschrift, bieden geen bewijsbaar voordeel en ook een doktersbezoek is meestal overbodig. Het enige wat je kunt doen om het genezingsproces te versnellen, is rusten. Alle andere trucs kunnen hoogstens de symptomen verzachten en het je wat comfortabeler maken terwijl je wacht tot de hoest vanzelf overgaat.

Een keelontsteking en keelpijn gaan normaal vanzelf over na drie tot tien dagen.

Pijn, dus ook keelpijn, kan worden verzacht met een pijnstiller. Eerste keuze is paracetamol (bv. Dafalgan, Paracetamol EG). De tweede keuze is een ontstekingsremmer,  ibuprofen (bv. Nurofen, Ibuprofen Sandoz, Ibuprofen EG). Neem een pijnstiller steeds zo kort mogelijk aan een zo laag mogelijke dosis, en overschrijd de maximale dosis niet.

Er is weinig of geen bewijs dat zuigtabletten, keelsprays, gorgeloplossingen tegen keelpijn echt helpen. Ze verzachten de pijn niet meer dan zuigen op een hard snoepje. De ontsteking zelf zal er zeker niet sneller door genezen. Bovendien kunnen sommige van deze middelen bijwerkingen veroorzaken, vooral bij hoge dosissen. Daarom raden wij Strepfen, Lemocin en middelen die lidocaïne bevatten (Strepsils met lidocaïne, Buccoverso, Medica, Colludol, Golaseptine-Lidocaïne) af.

Traditionele zelfhulpmiddeltjes (bv. gorgelen met een oplossing van warm water met wat zout erin, een lepel honing innemen, al dan niet toegevoegd aan thee of warme melk, op een harde snoep zuigen, een warm drankje drinken, een ijslolly eten) zijn veilig, maar ook hier is er geen wetenschappelijk bewijs dat aantoont dat ze de pijn meer verzachten dan een placebo.

Antibiotica zijn enkel op voorschrift te verkrijgen, maar hebben in de meeste gevallen geen enkel nut bij keelpijn. Ze zijn volstrekt nutteloos wanneer het om een virale infectie gaat, zoals een infectie met één van de rhinovirussen, adenovirussen of coronavirussen. Dat is bij ongeveer 40 % van de patiënten het geval.

Een bacteriële oorzaak is minder courant, zeker bij volwassenen. Slechts bij ongeveer 20 % van de patiënten met keelpijn gaat het om een actieve bacteriële infectie die met antibiotica zou kunnen worden bestreden, vaak gaat het om groep A streptokokken. Zo'n infectie boezemde in het verleden vaak angst in door het risico op ernstige complicaties, maar in onze contreien komen deze zelden voor bij mensen met een goed werkend immuunsysteem. Daarom is een antibioticakuur zelden aan de orde bij patiënten met een bacteriële infectie. De voordelen ervan zijn immers beperkt.

In het beste geval zul je één dag minder keelpijn hebben, maar dan moet de antibioticakuur wel binnen de twee dagen na de start van de keelpijn worden opgestart. Bovendien zijn antibiotica evenmin zinvol om steeds terugkerende infecties te voorkomen. Daartegenover staan de talrijke nadelen die met antibiotica gepaard gaan, zoals de bijwerkingen, het nefaste effect op je darmflora, het feit dat je onnodige medicatie neemt én betaalt, en vooral het probleem van resistentie.

Door antibiotica te gebruiken voor problemen waar het eigenlijk niet hoeft, riskeren we dat ze over enkele jaren hun nut verliezen bij ernstigere aandoeningen. Enkel voor patiënten met een verlaagde weerstand wordt er op deze regel een uitzondering gemaakt.

Als je slechts sporadisch last hebt van maagzuur, kun je overwegen om een maagzuurbinder of antiacidum te nemen. Die geneesmiddelen zijn vrij te koop in de apotheek. Gekende namen zijn Gaviscon, Maalox Antacid, Rennie en Riopan.

Antiacida bevatten doorgaans aluminium- of magnesiumzouten, calciumcarbonaat of natriumcarbonaat, allemaal stoffen die het maagzuur neutraliseren. Antiacida werken snel maar sowieso kort. Je neemt het middel in op het ogenblik dat je refluxklachten hebt. Of zelfs op voorhand, als je uit ervaring weet dat de oprispingen eraan zitten te komen, bv. na een zware maaltijd. En je neemt eventueel nog een dosis kort voor je naar bed gaat.

Er zijn geen overtuigende argumenten om te stellen dat het ene middel efficiënter is dan het andere. Vloeibare preparaten werken het snelst, maar het spreekt voor zich dat een tabletje handiger is om altijd bij je te hebben. 

Bij frequente en zwaardere klachten zijn maagzuurremmers meer aangewezen. Dat zijn geneesmiddelen die de aanmaak van maagzuur tegengaan. Daar bestaan twee categorieën van, elk met een eigen werkingsmechanisme. Enerzijds zijn er de PPI’s, of voluit protonpompinhibitoren of protonpompremmers (enkele gekende merknamen: Losec, Nexiam, Pantomed; bij de generieke geneesmiddelen wordt vaak gewoon de naam van het werkzame bestanddeel gebruikt: esomeprazol, lansoprazol, omeprazol, pantoprazol en rabeprazol).

Wij raden af om bij misselijkheid of maaglast, vooral als dit komt door bepaalde voeding of drank, medicatie te nemen. Immers, de klachten gaan meestal vanzelf over. De bestaande geneesmiddelen (bv. domperidon, metoclopramide) werken trouwens enkel in op de symptomen, niet op de oorzaak van het probleem. Ze helpen dus niet echt om te genezen.

• Het gebruik van domperidon (bv. Motilium, Zilium) is alleen te verantwoorden bij echt hinderlijke misselijkheid en alleen bij personen zonder hartrisico’s. Het echte nut, of het geneesmiddel al dan niet werkt, is niet heel stevig onderbouwd en hoogstens beperkt.
  Het gebruik ervan gaat gepaard met een (licht) verhoogd risico van ernstige hartproblemen. Deze kunnen in sommige gevallen dodelijk zijn.
  Dit geldt in het bijzonder bij dosissen van meer dan 30 mg per dag of bij personen ouder dan 60. Ook het gebruik van bepaalde andere medicijnen samen met domperidon vergroot de kans op hartproblemen. Om de risico’s te beperken gebruik je domperidon best niet langer dan een week, met een maximale dosis van 30 mg, te spreiden over drie innames. Domperidon is enkel op voorschrift te krijgen in de apotheek.
• Metoclopramide (bv. Primperan) wordt voorgeschreven voor de preventie en behandeling van misselijkheid en braken, vooral na chemotherapie, bestraling of na een chirurgische ingreep en in het kader van migraine. Je gebruikt het middel het best zo kort mogelijk (max. vijf dagen).
  Metoclopramide kan ernstige bijwerkingen geven ter hoogte van het centraal zenuwstelstel zoals plotse overdreven spierspanning en spiercontracties, bewegingsstoornissen, abnormale bewegingen van het gezicht en de ogen, stijve nek en rusteloosheid.
  Metoclopramide is niet geschikt voor kinderen. Metoclopramide is enkel op voorschrift te krijgen in de apotheek. 

Bij reisziekte raden wij dimenhydrinaat (bv. R Calm Dimenhydrinate) en meclozine (bv. Agyrax) aan. Neem de tabletten minstens één uur vóór vertrek met wat water in.
Mogelijke bijwerkingen zijn een droge mond, sufheid en slaperigheid.

Een ander middel dat vroeger veel gebruikt werd bij reisziekte, was Touristil. Touristil bevatte naast cinnarizine ook domperidon in een dosis van 15 mg en is sinds september 2014 niet meer te verkrijgen omwille van het risico van ernstige hartproblemen. Om de kans op verkeerd gebruik te beperken, is beslist om op Europees niveau alle comprimés of tabletten met méér dan 10 mg domperidon per eenheid van de markt te halen.

Bij constipatie is medicatie niet altijd nodig. Voldoende vochtinname, voldoende vezels, lichaamsbeweging, de drang om naar het toilet te gaan niet negeren en de tijd nemen op het toilet kunnen dikwijls al soelaas bieden.
Geneesmiddelen kunnen helpen, maar langdurig gebruik is zelden verantwoord. Voorbeelden zijn: Lactulose Teva, Duphalac, Movicol, Forlax.

Bij de behandeling van aambeien zijn maatregelen zoals het vermijden van constipatie en diarree van groot belang. De werkzaamheid van een zalf of zetpil tegen aambeien staat niet vast. Sommige zalven en zetpillen bevatten corticosteroïden. Deze mogen niet langer dan zeven dagen worden gebruikt omdat bij langdurig gebruik van corticosteroïden de huid dunner kan worden.

Extra vocht en rust zijn vaak voldoende bij diarree.

Uitdroging is een risico bij diarree, vooral bij jonge kinderen en ouderen. ORS (orale rehydratatie) is een oplossing van zouten, suikers en water die het vochtverlies en het verlies aan zouten compenseert. Deze drankjes zijn meestal niet lekker, maar werken wel. Een speciaal dieet volgen is niet nodig.

Medicatie is zelden nodig. Loperamide (bv. Imodium, Loperamide Teva, Loperamide EG) kan, als comfortmedicatie, in sommige omstandigheden kortdurend worden gebruikt bij acute diarree. Langdurig gebruik mag enkel op doktersadvies.
Het gebruik van loperamide is afgeraden voor kinderen jonger dan 2 jaar. Voor kinderen tussen 2 en 6 jaar is een voorschrift nodig en is medische begeleiding dus een vereiste. Zij zijn immers gevoeliger voor eventuele complicaties en nevenwerkingen (bv. suf-en slaperigheid kan leiden tot coma, darmverlamming).

Enterol bevat de gist Saccharomyces boulardii en wordt voorgesteld voor de behandeling van acute diarree bij kinderen tot 12 jaar, ter aanvulling van orale rehydratie. Er zijn aanwijzingen dat het de duur van de diarree wat kan verkorten. Maar echt nodig is dit middel zeker niet. Enterol wordt ook voorgesteld voor sommige personen die antibiotica moeten gebruiken, als men vermoedt dat ze hierdoor diarree door de bacterie Clostridium difficile zouden kunnen krijgen.

Clostridium difficile is een bacterie die een gevaarlijke vorm van diarree kan uitlokken en zich kan ontwikkelen als gevolg van een antibioticabehandeling die de bacteriële flora verstoort. Clostridium difficile-infecties doen zich vooral voor in ziekenhuizen. Inname van Enterol zou het risico verkleinen, maar die bewijzen zijn zwak.

De belangrijkste stap is de wond reinigen met water (kraantjeswater voldoet prima). In tegenstelling tot wat velen denken, is het gebruik van een ontsmettingsmiddel meestal niet noodzakelijk.

Wil je de wonde tóch ontsmetten, dan raden we een product aan op waterbasis met povidonjood (bv. Iso-Betadine) of chloorhexidine (bv. Hibidil). Daarna kun je de wonde eventueel bedekken met een geschikt verband of een pleister.

Wanneer je je verbrandt, is het ontzettend belangrijk dat je de wond meteen onder koud of lauw stromend water houdt en dit gedurende een twintigtal minuten. Vochtige, koelende doeken kunnen een kalmerend effect hebben.

Voor oppervlakkige brandwonden zijn lokale antibiotica (bv Flammazine, Sulfasil) of ontsmettingsmiddelen meestal niet nodig. Je gebruikt beter geen zalven of smeersels op brandwonden. Bij ernstige brandwonden moet je naar de dokter.

Koortsblaasjes

Zalfjes op basis van aciclovir, penciclovir en docosanol (bv. Aciclovir EG, Viratop, Zovirax) hebben hoogstens een zeer bescheiden effect en dit enkel als ze zo vroeg mogelijk zijn aangebracht (d.i. van zodra men de voortekens van een koortsblaasje voelt).

Wratten

Een zalf of oplossing op basis van salicylzuur (bv. Aporil  of een bereiding van de apotheker) is het best onderzocht voor de behandeling tegen wratten. Salicylzuur lost de bovenste hoornlaag van de huid op. Hiervan staat de doeltreffendheid vast. Uit onderzoek is zelfs gebleken dat bevriezen met vloeibare stikstof (cryotherapie) niet noodzakelijk betere resultaten geeft dan aanstippen met salicylzuur. 

Acne

Acne kun je behandelen met crèmes of gels en orale geneesmiddelen.

• Benzoylperoxide crème, gel of lotion (bv. Benzac gel, Pangel)
  Dit is de eerste keuze bij milde tot matige acne met papels (rode, harde, soms pijnlijke, verheffingen met een diameter van minder dan 5mm) en pustels (papels die zich opvullen met pus of etter).
• Adapaleen (bv. Differin crème)
  Acne met veel mee-eters wordt het best behandeld met adapaleen (enkel op voorschrift te krijgen). Dit geneesmiddel mag niet worden gebruikt bij zwangere vrouwen.
• Orale geneesmiddelen voor acne zijn vaak op voorschrift. Raadpleeg hiervoor een arts. Hij weet welke geneesmiddelen daadwerkelijk geschikt zijn voor jouw type van acne.

Voetschimmel (atletenvoet)

Atletenvoet is een doorgaans ongevaarlijke, maar vervelende aandoening, waarbij de huid, vooral tussen de tenen, rood wordt, kan openspringen en begint te jeuken. Het gaat om een infectie die wordt veroorzaakt door schimmels.

Het is belangrijk om de voeten droog te houden: zo kan de schimmel zich niet verder ontwikkelen. Was daarom de voeten regelmatig en droog ze goed af, doe  de schoenen uit bij thuiskomst zodat je voeten kunnen ademen, draag sandalen bij warm weer zodat een optimale verluchting van de voeten mogelijk is en draag slippers in zwembaden, sauna's en sportzalen.

De meest doeltreffende crèmes zijn op basis van terbinafine (bv. Terbinafine EG, Lamisil) en de zogenaamde azolen (bv. Daktarin, Myk I).

In ernstige gevallen is het best een arts te raadplegen. Die kan tabletten voorstellen.

Luizen

Volgens wetenschappelijke studies is de natkammethode de meest doeltreffende, al vereist ze geduld en zorgvuldigheid. Je doet deze zelf in enkele gemakkelijke stappen, maar je zult de procedure wel om de drie dagen, twee weken lang, moeten herhalen.

Maak het haar vochtig en verdeel een zeer ruime dosis conditioner over het haar. Verwijder alle knopen met een gewone kam. Kam het haar daarna van achter naar voor lok per lok uit met een speciale luizenkam, te verkrijgen bij de apotheker. Veeg de kam telkens goed af aan een stuk keukenpapier. Doe daarna hetzelfde, ook weer lok per lok, maar van voor naar achter.

In ons land zijn er geen geneesmiddelen of insecticiden meer verkrijgbaar om luizen te bestrijden. Deze producten konden irritaties veroorzaken, waren toxisch en konden eveneens resistentie in de hand werken.

Tegenwoordig zijn bijna alle luizenmiddelen met insecticide nagenoeg volledig vervangen door lotions die de luizen verstikken in plaats van ze te vergiftigen. Ze zijn niet toxisch en zijn geschikt voor jonge kinderen en zwangere vrouwen. Zulke middeltjes zijn doeltreffend, maar ook behoorlijk duur. Ze veroorzaken geen irritatie of resistentie bij luizen, en hebben geen onaangename geur. Zulke middelen preventief gebruiken, dus als je geen luizen hebt, heeft echter geen enkele zin.

Benieuwd welke middelen het best komaf maken met luizen? Ontdek het in onze koopwijzer.

Naar de resultaten van onze test